Po pierwsze organem właściwym do nakazania zobowiązanemu wyjawienia majątku jest co do zasady sąd. Wyjawienie następuje według trybu przewidzianego w k.p.c. Wynika to z art. 71 ust. 1 ustawy z 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji. Jak jednak wskazuje ust. 2 tego przepisu, o nakazanie wyjawienia można się zwrócić do sądu także przed wszczęciem egzekucji administracyjnej lub w jej toku, jeśli zachodzi uzasadnione przypuszczenie, że egzekwowana należność pieniężna nie będzie mogła być zaspokojona ze znanego majątku zobowiązanego, jego wynagrodzenia czy należnych mu świadczeń za sześć miesięcy. Podstawą takiego żądania są dokumenty będące m.in. podstawą wszczęcia egzekucji administracyjnej.

W orzecznictwie sądowym podkreśla się, że organ egzekucyjny – np. ZUS – nie ma obowiązku występować do sądu z wnioskiem o wyjawienie majątku. Jak bowiem wskazał m.in. Wojewódzki Sąd Administracyjny w Poznaniu w wyroku z 14 czerwca 2011 r. (I SA/Po 343/11) „z przepisu tego wynika, że wystąpienie o wyjawienie majątku jest fakultatywne i może o nie wystąpić zarówno organ egzekucyjny, jak i wierzyciel.”.

Z powyższego wynika zatem, że ZUS może zainicjować postępowanie przed sądem o wyjawienie majątku przedsiębiorcy, jeśli zachodzi przypuszczenie, że dług nie zostanie spłacony ze znanego majątku dłużnika. Taki wniosek może przy tym złożyć także przed wszczęciem postępowania egzekucyjnego.

Po drugie, ZUS ma również pewne uprawnienia samodzielne, niezależne od opisanych czynności podejmowanych w trybie postępowania sądowego. Wynikają one z art. 26 ust. 5-6 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych. Może bowiem żądać od dłużnika (np. składkowego) wyjawienia majątku oraz przysługujących mu praw majątkowych, które mogą być przedmiotem hipoteki przymusowej lub zastawu, jeżeli ze zgromadzonych dowodów wynika, że należności z tytułu składek mogą zostać nieopłacone. Co istotne, możliwość żądania wyjawienia majątku przez ZUS – podobnie jak w przypadku postępowania inicjowanego przed sądem – dotyczy etapu jeszcze przed wszczęciem postępowania egzekucyjnego.

To, że wyjawienia majątku ZUS może żądać jeszcze przed wszczęciem postępowania egzekucyjnego, można wywieść przede wszystkim z literalnego brzmienia art. 26 ust. 5 ustawy o s.u.s. Z jego treści wynika, że stosowne żądanie może złożyć albo Zakład (w rozumieniu art. 2 ust. 1 pkt 6 jest to ZUS) albo kierownik terenowej jednostki organizacyjnej Zakładu będący jednocześnie organem egzekucyjnym. Ustawa systemowa odróżnia więc podmiot prawa czyli ZUS od wspomnianego kierownika.
Wydaje się, że jest to uzasadnione również w kontekście mechanizmu wyjawienia majątku ustanowionego w k.p.c., gdzie to wyjawienie może następować zarówno w toku egzekucji, po niej, a nawet przed jej wszczęciem. Warto też wspomnieć o art. 19 pkt 4 ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji, który jako organ egzekucyjny wprost określa dyrektora oddziału ZUS.

Z powyższych przepisów wynika ponadto, że tego wyjawienia dokonuje się w formie oświadczenia składanego pod rygorem odpowiedzialności karnej za fałszywe zeznania. Przed jego odebraniem przedstawiciel ZUS ma obowiązek uprzedzić dłużnika o odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywych zeznań. Uprzedzenie o tej odpowiedzialności następuje na podstawie art. 233 § 1 kodeksu karnego.

Zatem ZUS może żądać wyjawienia majątku. Uprzednio musi jednak wszcząć postępowanie administracyjne, w którym zebrane dowody uzasadniają przypuszczenie, że należności z tytułu składek nie zostaną uregulowane.

Podsumowując, z korelacji przytoczonych przepisów prawa wynika, że ZUS może nie tylko wnioskować o nakazanie wyjawienia majątku dłużnika przed właściwym sądem, ale może też żądać wyjawienia tego majątku w oparciu o samodzielne umocowanie ustawowe w ramach prowadzonego postępowania administracyjnego. Nie ma konieczności, aby wcześniej zostało wszczęte postępowanie egzekucyjne dotyczące zaległości składkowych.

Więcej w Rzeczpospolitej z 19 stycznia 2016 r.